Hoewel de kwaliteit van ons mobiele netwerk snel toeneemt en de hoeveelheid mobiele data die we gebruiken explodeert, is er heel wat aan te merken op het functioneren van de markt voor mobiele datacommunicatie. Zeker nu het aantal aansluitingen ook gaat exploderen door de opkomst van het internet der dingen (IoT), is het noodzakelijk opnieuw na te denken over de vraag of de huidige structuur met drie dominante marktpartijen en vier losse netwerken geen heroverweging behoeft.
Open Source en Overheid pleit ervoor om op een andere manier om te kijken naar onze digitale infrastructuur. Nu 5G eraan komt, moeten we nieuwe manieren onderzoeken die beter erin slagen om de potentie van een supersnel netwerk te realiseren voor de Nederlandse samenleving. Om dat goed in kaart te kunnen brengen, kijken we eerst naar de ervaringen van eerdere veilingen, met name die voor het 4G-spectrum. Daarna onderzoeken we de meest dominante trends in de ontwikkeling van de technologie, om af te sluiten met een voorstel voor een andere manier om het 5G netwerk te ontwikkelen als publieke infrastructuur, waarop commerciële dienstverleners hun bedrijf efficiënt en innovatief kunnen vormgeven, dat snel overal beschikbaar kan zijn en een veel grotere bijdrage kan leveren aan de Nederlandse economie en samenleving.
Mobiele markt mist echte concurrentie
Een van de problemen waar telecomproviders mee geconfronteerd worden is de enorme omvang van de benodigde investeringen voor een nieuw mobiel netwerk geld begint op te leveren. De investeringen bestaan vooral uit de verwerving van de spectrumlicentie en de aanleg van de infrastructuur. Het 4G spectrum werd in 2012 geveild in 41 individuele vergunningen voor een totaalbedrag van 3,8 miljard Euro. Een enorme meevaller voor de staat, die op hooguit een half miljard had gerekend. Het betreft echter een eenmalige bate[a], die geen structurele bijdrage noch verbetering betekent van de Rijksbegroting.
Voor de aanbieders op de Nederlandse markt was het noodzakelijk[b] om de frequenties te bemachtigen. Dat verklaart waarom KPN en Vodafone ieder ruim 1,3 miljard betaalden voor hun deel. T-Mobile betaalde ‘slechts’ 900 miljoen en Tele2 wist het overschot te bemachtigen voor 160 miljoen Euro, maar wachtte vervolgens lang met implementatie[c], wat door sommige marktpartijen wordt gezien als misbruik maken van de licentie, omdat ze op deze manier kon afwachten wat de markt zou doen voor de eigen strategie gekozen werd terwijl een deel van het publieke spectrum hierdoor onderbenut werd, wat uiteindelijk ongunstig was voor de consument. Of het voor Tele2 zelf gunstig heeft uitgepakt, is de vraag. Het marktaandeel blijft in elk geval sterk achter bij dat van de grote drie. Volgens cijfers van Telecompaper heeft KPN een marktaandeel van zo’n 42%, gevolgd door Vodafone met 33%, T-Mobile met 21% en Tele2 met 4%.
Door het publieke spectrum op deze manier te veilen, kunnen de bestaande partijen hun marktpositie veiligstellen. Immers, voor 17 jaar zijn zij monopolist op het door hen gewonnen deel van het publieke spectrum. Marktvernauwing is een logisch gevolg. [d]En dat heeft zijn gevolgen voor de wijze waarop de markt opereert. Dat is ook duidelijk zichtbaar uit bovenstaande marktaandelen. Dat is voor de Nederlandse consument geen optimale situatie, maar het lijkt ook gevaren met zich mee te brengen voor de marktpartijen zelf. Hoewel er steeds meer gebruik wordt gemaakt van het mobiele netwerk, zeker waar het dataverkeer betreft, daalt de totale omzet in de markt al enige tijd – en volgens Telecompaper blijft de markt krimpen met zo’n 1,5% per jaar de komende jaren.
De veilingen hebben nog een ander effect. Hoewel ze aanvankelijk een marktverschil creëren, doordat de ene provider sneller landelijke dekking of hoge snelheden kan bieden dan de concurrentie, is er na de implementatie al snel geen duidelijk onderscheidend vermogen meer tussen de verschillende partijen. Daarom ontstaat telkens opnieuw de druk om de netneutraliteit[e] aan te vallen – de providers willen invloed krijgen op de wijze waarop hun klanten het internet gebruiken. Maar daarmee beïnvloeden ze ook de innovativiteit van de online dienstverlening negatief. De marktmacht van de Grote Drie is zo groot, dat de impact daarvan fors kan zijn. Dat is een ongewenste uitkomst van het model van veilingen.
4G niet voor iedereen even snel
Hoewel de implementatie van 4G op het oog snel verliep, bleven de geboden snelheden op veel plekken nog lang achter. En is er anno 2017 nog steeds geen landelijke dekking. Ook blijven de kosten voor mobiel internet in Nederland zeer hoog, in vergelijking met andere landen. In 2013 bleken volgens onderzoeksbureau Rewheel de kosten in Nederland voor mobiele data zelfs 14x zo hoog te zijn als in sommige andere landen in de EU – en de hoogste van alle landen[1]. Dat kan alleen verklaard worden door de sterke marktpositie van de Grote Drie. Het gevolg daarvan laat zich raden: gemiste kansen. Een goedkoper netwerk had snellere innovatie in van goedkope communicatie afhankelijke ondernemingen.
Een laatste negatieve effect dat verbonden is aan het huidige model van veilen van spectrum voor telecommunicatie, is dat landelijke gebieden vaak achterblijven in dekking of in snelheid. In een Kamerbrief uit 2015 stelde Minister Kamp van Economische Zaken dat in deze gebieden op zich vaak goede verbindingen beschikbaar zijn, maar dat de kwaliteit vaak toch beperkt is als meerdere verbindingen tegelijk worden opgebouwd. Dat is een groot nadeel, waardoor deze gebieden nog steeds op flinke achterstand staan – temeer daar vast verbindingen vaak helemaal afwezig zijn.
5G is een game changer
5G verandert alles in de mobiele markt. De maximale snelheden zijn enorm – een groter verschil dan 4G ten opzichte van 3G. Het bereik is ook groter, althans in de laagfrequente varianten – die op lagere snelheden werken. En het aantal apparaten dat tegelijk verbinding kan maken, neemt ook toe. Dat is ook noodzakelijk, want het aantal apparaten dat toegang wil is ook snel aan het stijgen. Binnen enkele jaren wil elk stoplicht, elke lantaarnpaal en misschien elke schoenveter een internetverbinding.
Het 4G-netwerk is daarvoor niet bijzonder geschikt, maar 5G biedt, zeker voor de dichtbevolkte gebieden, uitstekende mogelijkheden om daarin te voorzien. Maar dan moeten we wel af van de noodzaak om per apparaat een abonnement af te sluiten. In plaats van afrekenen per verbinding, zoals nu nog dominant is, zal een nieuw soort overeenkomst gebruikelijk worden, waarbij je totale internetbehoefte als consument of als onderneming in een keer wordt gedekt.
Dat betekent ook dat het onderscheid tussen mobiel en vast internet verder afnemen. Zeker in de dichtbevolkte gebieden heeft een gemiddeld huishouden of MKB bedrijf geen bekabelde infrastructuur nodig. Met snelheden tot 10Gigabit per seconde per verbinding is het dan ook gereed voor toekomstige aan te bieden diensten. De kosten per antenne zijn dan ook hard aan het dalen waarbij er nu zelfs ge-open sourcede oplossingen voor gepresenteerd zijn op het laatste Mobile World Congress in Barcelona. Geen wonder dat Vodafone en Ziggo samen verder wilden en dat T-Mobile maar wat graag de vaste internettak van Vodafone overnam. Over een paar jaar is convergentie compleet en biedt je aanbieder alleen nog een totaalpakket, waarin communicatie van alle soorten zijn samengebracht. Daarmee verdwijnt de markt voor gespecialiseerde vaste internetverbindingen.
Daarmee dreigt een situatie te ontstaan waarin slecht drie of vier partijen de totale digitale infrastructuur in Nederland beheersen. Die dominantie is niet wenselijk en niet nodig. De marktvernauwing is tot stand gekomen als logisch gevolg van de kosten van licenties en aanleg van infrastructuur. Dat was logisch in een wereld waarin die kosten enorm waren en het gebruik van het spectrum alleen aan een beperkt aantal partijen kon worden overgelaten, maar die situatie is veel meer gebaseerd op de tijd waarin het spectrum en de kabels analoog werd gebruikt dan op de nieuwe situatie, waarin alle verkeer in pakketvorm wordt verzonden.
Tegelijk is een steeds groter deel van de economie totaal afhankelijk is geworden van communicatie. Daarmee is de digitale infrastructuur van vitaal belang geworden voor iedere moderne economie. De mate waarin die markt toegankelijk is, zal van grote invloed zijn op de innovativiteit in de hele economie. Waarom zou een land besluiten om een zo belangrijke basisvoorziening over te laten aan nog geen handvol bedrijven?
Belangrijker is ook dat een decentrale infrastructuur veel moeilijker te beveiligen valt.
Onze visie voor 5G
Er is een eenvoudige manier om 5G veel effectiever te maken. In de mobiele markt bestaat sinds lange tijd het onderscheid tussen de aanbieders met een eigen netwerk en aanbieders die gebruik maken van het netwerk van een andere partij niet.
Waarom niet de logische consequentie daarvan doortrekken en kiezen voor het inrichten van een enkel netwerk, in publieke handen. Het aanleggen van een netwerk voor 5G kan de staat prima organiseren – natuurlijk via marktpartijen die daar verstand van hebben. Dat netwerk kan snel en effectief worden aangelegd, op zo’n manier dat in het hele land voldoende dekking en snelheid beschikbaar zijn. Hiermee wordt ook het probleem aangepakt van de 600 scholen die geen internet hebben en de buitengebieden waar consumenten en bedrijven zelf moeten investeren in in feite infrastructuur waar de overheid voor verantwoordelijk zou moeten zijn.
Vervolgens kunnen de bestaande marktpartijen – de Grote Drie, maar ook aanbieders van bijvoorbeeld vast internet – hun diensten op deze infrastructuur bouwen. Ze kopen capaciteit, verpakken dat in de vorm van een concrete dienst en bieden dat aan aan de consumenten en bedrijven die daar behoefte aan hebben.
Deze vorm heeft veel voordelen. In de eerste plaats wordt verspilling tegengegaan, doordat maar een netwerk – redundant uitgevoerd – hoeft te worden ingericht en beheerd. Bovendien kan de staat, los van marktoverwegingen, zelf tot een optimale inrichting van het netwerk komen, wat zal leiden tot veel betere dekking in landelijk gebied. De politieke voordelen daarvan zijn veel groter dan de bedrijfseconomische.
Belangrijker is dat op deze manier een hele reeks aan nieuwe vormen van dienstverlening kan ontstaan. De toegang voor het MKB en start-ups is veel gemakkelijker dan dat zij via een commercieel bedrijf eerst goedkeuring zouden moeten krijgen. Deze kijken, over het algemeen, enkel naar de bottomline en belangrijke maatschappelijke oplossingen, zoals oplossingen voor mantelzorgers, genieten dan niet de voorkeur om daar noch tijd noch geld in te steken vanwege de te beperkte markt en de te grote overhead van de grote 3. De leverancier van slimme lantaarnpalen zou bijvoorbeeld zelf de connectiviteit kunnen organiseren, zeer goedkoop, omdat de hoeveelheid data en de locatie daarvan zeer goed voorspelbaar zijn. Er ontstaat een veel levendiger open markt, waarin niet alleen bandbreedte en dekkingsgraad doorslaggevend zijn, maar de aanbieders ruimte hebben om op nieuwe manieren meerwaarde te leveren en zich te onderscheiden.
Een ander groot voordeel van deze manier van werken is dat de staat zelf bepaalt op welke wijze het netwerk neutraal wordt ingezet. De aanvallen van providers op de netneutraliteit behoren dan tot het verleden, omdat zij op dat niveau geen invloed meer hebben op de wijze waarop het netwerk wordt gebruikt. Er is dan geen bezwaar meer tegen het aanbieden van combinatiepakketten van internettoegang met muziek- of videodiensten.
Ten slotte, en wellicht, het belangrijkste punt is dat de toepassing van deze oplossing een extra inkomensstroom voor de staat oplevert. Per verbinding kan een een beperkt bedrag worden gerekend als vastrecht. Een soortgelijke oplossing als hoe het nu met de energiemarkt en netwerkbedrijven is geregeld. Hiermee kan het netwerk veel sneller uitgerold en terug verdiend worden waarbij het overschot deels gestoken kan worden in verbetering en innovatie en deels kan dit ter vergroting van de begroting gebruikt worden.
Wij vinden dit sowieso het op z’n minst het onderzoeken waard.
________________
[1] http://www.apparata.nl/nieuws/onderzoek-mobiel-internet-is-belachelijk-duur-in-nederland-1162
[a]- Opbrengst veiling is eenmalige bate voor de staat
[b]- Voor aanbieders een noodzakelijke, maar kostbare investering
[c]Tele2 profiteert van rare spelregels en misbruikt eigen licentie
[d]Marktvernauwing is een logisch gevolg.
[e]Netneutraliteit komt onder druk door marktvernauwing
