Hoe is het nu gesteld met de politieke correctheid en lange tenen op de universiteiten? De invloed van de Verenigde Staten is rampzalig voor het huidige hoger onderwijs. De voorbeelden lopen iedere dag over het internet, Twitter is er druk mee. Een ding is zeker, de universiteit is geen ‘safe space’, integendeel. Wat we moeten bestrijden, en daarmee sta ik aan Lukkassens’s en Cliteur’s kant, is het romantisch irrationalisme dat epidemische vormen aanneemt. De reacties van de studenten aan de Berlijnse Humboldt Universiteit op het sociologisch onderzoek van Ruud Koopmans beloofden al niet veel goeds. De situatie aan de Amerikaanse Universiteiten is nog veel verontrustender. Dat is dezelfde ideologische gekte als in ‘69 in Nederland, maar nu met een heel ander jasje. Koopmans’ onderzoek behelst empirische sociologie, hoe dat zit in Nederland bij vakken als genderstudies, literatuurwetenschap, media, antropologie, etc, laat zich raden. Empirische sociologie heeft een toetsing in de empirie (statistische analyse), je veronderstellingen worden verworpen, of niet. Literatuur, gender studies, antropologie, filmwetenschap toetsen niet, maar verhalen. Het lijkt op filosofie, filosofie heeft altijd ‘het gelijk aan haar zijde’. Zolang het tenminste binnen haar conceptueel veld blijft. Er is geen empirische toets mogelijk. Wat we denken en doen is in ieder geval een complexe aangelegenheid. De keuzes die we maken, onze intenties en ons begrijpen hebben invloed op ons gedrag, maar Sam Harris argumenteert dat intenties en begrip zelf al deel uitmaken van een serie oorzaken die voorafgaan aan onze bewuste waarneming, we hebben er uiteindelijk geen greep op. Beslissingen, intenties, allerlei inspanningen die we ons getroosten, zelfs onze wil iets tot stand te brengen zijn functies van ons brein, er is niet zo iets als ‘vrije wil’. ‘There is no question that (most, if not all) mental events are the product of physical events’. (Sam Harris) Dat maakt onderzoek in de humaniora behoorlijk complex.
Het heeft in ieder geval geen zin om te proberen termen als macht, overheersing, uitbuiting, en vervreemding in marxistische zin over te nemen voor de huidige situatie, zoals Bruno Latour terecht opmerkt. Dat denken heeft zijn tijd gehad, de nieuwe mens van het marxisme bleek al snel een dodelijk fiasco met miljoenen doden. De dood van Mao Zedong in 1976 is voor Pinker emblematisch voor vooruitgang, het in elkaar zakken van het communisme en het Oost Duitse socialisme, het verdwijnen van de Koude Oorlog, de groei van democratische staten en de globalisering hebben voor een enorme welvaartsgroei gezorgd. De markteconomie is het beste programma voor armoede reductie.
Nieuwe kritische theorie moet dichter naar de feiten toe, niet er vanaf om te laten zien hoe feiten sociaal ‘geconstrueerd’ zijn, – in andere woorden Lukkassen’s kritiek op het perspectivisme-, geen weerstand bieden aan de empirie maar er juist naar toe. Hardnekkig en vasthoudend realisme, een realistische onderzoekshouding, ‘matters of concern’, zoals Latour het noemt. Pinker’s Enlightenment Now zou je daar toe kunnen rekenen, een statistisch onderbouwde uiteenzetting van wat er wel goed is gegaan in de laatste tweehonderd jaar. En dat is inderdaad indrukwekkend, de vooruitgang in wetenschap en technologie hebben wereldwijd gezorgd voor welvaart, gezondheidszorg, veel hogere levensverwachting, aanzienlijk minder kindersterfte, het uitbannen van extreme armoede. Het boek ligt niet zo lekker als je je veelal hebt beziggehouden met wat er mis is met de wereld. Links komt er niet best van af. En uiteraard is er kritiek mogelijk, maar Pinker is de eerste om de tijd te nemen om dat te pareren. https://quillette.com/2019/01/14/enlightenment-wars-some-reflections-on-enlightenment-now-one-year-later/ En precies dat mis je vaak op de huidige universiteit.
Bij Sid Lukkassen gaat het om een ander soort boek, er is veel kritiek, in een veel gevallen terecht waar het gaat om een gemakzuchtig ‘wetenschappelijk’ relativisme (postmodernisme) aan de universiteiten, maar wat de nieuwe filosofie inhoudelijk betekent is mij voorlopig onduidelijk. Het denkraam van de verlichting kan niet zonder meer toegepast worden, dat is inmiddels verder ontwikkeld. En er zijn interessante opvolgers als Steven Pinker en Sam Harris. Is daarmee het boek afgeserveerd? Welnee, het is een vaak terechte aanval op wat ik maar bij gebrek aan beter ‘gemakzuchtig links’ noem, een geredigeerde versie hoort thuis op de universiteit. Het is na publicatie van Avondland en Identiteit wel erg stil gebleven in de humaniora.
Sid Lukkassen, Avondland en Identiteit (Aspekt 2015)
Terry Eagleton, After Theory (Basic Books 2003)
Ulrike Guérot, De Nieuwe Burgeroorlog (atlas Contact 2018)
Paul Cliteur, Jesper Jansen, Perry Pierik, Cultuurmarxisme (Aspekt 2018)
Steven Pinker, Enlightenment Now ( Penguin Random House 2018)
Bruno Latour, Reassembling the Social (Oxford University Press 2005)
Sam Harris, Free Will ( Free Press 2012)
Sam Harris, The Moral Landscape (Black Swan 2010)
