In deze tijd zijn mensen om allerlei redenen bang voor de toekomst: het klimaat, immigratie, woningnood, inflatie, oorlog en nog veel meer. Het is logisch dat velen vluchten in de schijnveiligheid van groepsdenken, en daarbij andersdenkenden als vijanden gaan zien. Maar wanneer gaat groepsdenken over in totalitarisme? Deze tijd is gevaarlijker dan we vaak denken.
Veel mensen gedragen zich in groepen wezenlijk anders dan als individu. Waar zij als individuen nog logisch nadenken en meevoelen met anderen, zijn diezelfde mensen in groepen vaak niet te harden. Ze lopen kritiekloos achter de groepsmening aan, willen geen inhoudelijk debat en zijn vijandig tegenover andersdenkenden.
Groepsdenken tijdens de coronacrisis
Op kleine schaal is groepsdenken irritant, maar op grote schaal wordt het ronduit gevaarlijk. Een goed voorbeeld is wat tijdens de coronacrisis gebeurde. De coronacritici waren soms irritant, zoals wanneer iemand (ook ik) vertelde gevaccineerd te zijn. Maar het gedrag van veel overheden en wetenschappers ging heel wat verder dan dat. Zij werden gesteund door grote delen van de media en de bevolking, en daarmee werd dit groepsdenken op grote schaal.
De gevolgen waren verbijsterend.
Politiegeweld tegen vreedzame demonstranten kon op massale instemming rekenen. Belangenverstrengeling bij vooraanstaande virologen werd weggewuifd, en deze wetenschappers slaagden erin om kritisch onderzoek naar de oorsprong van het virus als complottheorie te bestempelen, waarna op grote schaal censuur werd toegepast. De Nederlandse regering eigende zich – vaak op dubieuze gronden – bevoegdheden toe die veel te ver gingen.
Dit was niet meer irritant, dit was gevaarlijk.
Overal slaat groepsdenken toe
We zien dit massale groepsdenken en het opportunisme van overheden op meer terreinen. Kijk naar identiteitspolitiek en de daaruit voortkomende taalvoorschriften en zelfs discriminatie vanuit de overheid. Zie het klimaatalarmisme en het vaak irrationele en soms zelfs contraproductieve klimaatbeleid. Denk aan de extreme partijdigheid rond Oekraïne, waarbij sommigen dictator Poetin verheerlijken, en het establishment voor censuur ijvert. Herinner u alle hysterie rondom oud-president Trump.
Denk vooral niet dat intelligente mensen automatisch immuun zijn voor stompzinnig groepsdenken. Een paar weken geleden was er een schokkend interview met intellectueel Sam Harris, iemand die bekend staat als rationeel en genuanceerd. Maar ratio en nuance verlieten hem toen Trump aan de macht kwam. Het hele interview is de moeite van het beluisteren waard, maar luister in elk geval dit korte fragment.
“I’m for censorship if it helps my side politically…I mean, I just can’t see a downside to thinking like this cuz I don’t read history and I’m super smarter than you” –@SamHarrisOrg pic.twitter.com/bGm5xNJhtG
— Jimmy Dore (@jimmy_dore) August 18, 2022
De democratie vernietigen om haar te ‘redden’
Laat dit even tot u doordringen. Sam Harris verdedigde hier de schandalige censuur van het verhaal van Hunter Bidens laptop. Hij stelde dat het hem zelfs niet zou kunnen schelen als Hunter kinderlijkjes in zijn kelder had gehad, of als Joe Biden via Hunter omgekocht zou zijn door Oekraïne. Alles was beter dan dat Trump een tweede termijn zou krijgen. Harris zei zelfs dat er een linkse samenzwering was geweest om te voorkomen dat Trump democratisch herkozen zou worden, en dat keurde hij goed!
Hij had het voortdurend over het ‘redden van de democratie’, maar zoals interviewer Konstantin Kisin elders in het interview terecht stelde: een dergelijke ‘redding’ houdt in dat de democratie vernietigd wordt. En als de democratie vernietigd is, wat is er dan precies gered? Dat spreekt voor zich: de (ondemocratische) macht van mensen waar Harris het mee eens is.
En Sam Harris is geen uitzondering: veel leden van het Amerikaanse establishment denken ongetwijfeld net zo, al zijn de meesten te verstandig om het hardop te zeggen. En ook in Nederland zijn er wetenschappers, journalisten en politici die bijvoorbeeld pleiten voor censuur ‘om de democratie te redden’.
Hoe gevaarlijk is het als het establishment besluit dat de democratie ‘gered’ moet worden door hem af te schaffen?
De stikstofcrisis
Ook bij de stikstofcrisis zien we deze radicalisering van het establishment. Al in 2019 trokken de boeren naar het Binnenhof om hun zaak te bepleiten, maar de heersende ideologie was zo diep verankerd in het denken van de Haagse bubbel, dat men vanzelf terugveerde naar de oude standpunten. En dat niet na een zorgvuldige afweging van feiten, maar vanuit het heersende sentiment.
Pas toen duidelijk werd hoe groot de schade voor de agrarische sector zou zijn (en de boeren fel actie voerden) konden de feiten enigszins besproken worden, maar (tot nu toe) ook niet meer dan enigszins. En na alle bizarre beslissingen die vanuit deze verblinding zijn genomen, zal het sowieso heel moeilijk worden om alsnog tot een verstandig beleid te komen.
In mijn laatste stuk voor de vakantie schreef ik over degenen die geen feiten willen horen, en voortdurend de boeren demoniseren: “Ze lijken niet te beseffen dat alle dwang en censuur waar ze zo gretig naar streven de oerkenmerken van een totalitaire samenleving zijn. Ze blijven koud bij de ondergang van hun landgenoten, en vinden zichzelf ruimdenkend.”
"Deze mensen roepen elk jaar vroom: 'Nooit meer Auschwitz' maar hebben niet door hoe ze medeburgers ontmenselijken. Ze lijken niet te beseffen dat alle dwang en censuur waar ze zo gretig naar streven de oerkenmerken van een totalitaire samenleving zijn."https://t.co/HQoDR4g5M8
— Myr (@IrmaHaas1) July 25, 2022
Demonisering van de boeren
Dat is nog wel het meest angstaanjagende in de stikstofcrisis: het gemak waarmee de boeren gedemoniseerd worden. En de term demoniseren is niet overdreven: Agroterreur. Zogenaamde boeren. Trekkerterroristen. Het pro-boerensentiment is een door sociale media aangejaagde uiting van het internationale fascisme. Jankvlaggen. Dierenbeulen. Milieuterroristen. Asociale, vaak puissant rijke, door subsidies verwende boeren.
Dit zijn ‘gewoon’ enkele uitingen van vooraanstaande columnisten en opiniemakers over Nederlandse boeren. Heeft dit nog iets met de realiteit te maken? Is hier nog iets van nuance te bespeuren? Zijn boeren voor deze figuren nog mensen? We hebben hier te maken met grootschalig en zeer kwaadaardig groepsdenken. En waar de overheid hierin meegaat en boeren massaal hun rechten ontneemt, is de term totalitair niet overdreven.
De psychologie van totalitarisme
Deze vakantie las ik onder andere een boek van de Belgische professor klinische psychologie Mattias Desmet. Hij legt daarin uit hoe de psychologie van totalitarisme werkt. Van de wortels (behoefte aan zingeving, zekerheden en saamhorigheid) tot de uitwassen (onverdraagzaamheid die uitloopt op vernietiging van andersdenkenden). Ook de immuniteit voor feiten en het gebrek aan empathie komen ruimschoots aan de orde.
Zijn uitleg is heel verhelderend. Het hielp mij om te beseffen dat degenen die hieraan meewerken meestal niet kwaadaardig zijn, maar zelf oprecht geloven in hun ideologie. Er is ook helemaal geen geheime samenzwering nodig om een ‘nieuwe wereldorde’ te vestigen, het is genoeg als voldoende wereldleiders meegaan in hetzelfde massale groepsdenken.
"Als we over totalitarisme spreken zijn mensen geneigd om dat te associëren met totalitaire regimes, concentratiekampen, etc., maar eigenlijk is dat de laatste stap in een lang proces," Mattias Desmet in gesprek met @marliesdekkers
Hele gesprek: https://t.co/BLTTMTCi5W pic.twitter.com/nDE83VYdAO
— De Nieuwe Wereld (@De_NieuweWereld) May 23, 2021
Wanneer groepsdenken echt eng wordt
Maar al hebben deze groepsdenkers op hun manier goede bedoelingen, het ‘hoge’ doel heiligt de middelen niet. In de coronacrisis zagen we al dat aantasting van de democratie en de rechtsstaat werd goedgepraat, en in de stikstofcrisis zien we dat in feite ook. Groepsdenken is al griezelig als het op kleine schaal plaatsvindt – bijvoorbeeld in sektes – maar het wordt heel wat enger als de meerderheid van de maatschappij erin meegaat.
De overheid heeft al macht. Wat als die overheid meegaat in een ideologie die geen tegenspraak duldt? Wat als het grootste deel van het establishment daarachter staat? Dan staan grondrechten van burgers in de weg voor een ‘betere’ wereld en moeten lastige critici zwijgen. Degenen die hier zo makkelijk in meegaan en doen alsof het gevaar van dissidenten komt, zouden eens wat beter na moeten denken over wat er feitelijk gebeurt.
Verzet tegen totalitarisme
Overigens vond ik in het boek van Desmet een bemoedigend stuk over de zin van geweldloos verzet. Hij stelt dat het groepsdenken van de massa op hypnose lijkt, en dat niet iedereen daar even gevoelig voor is. Critici kunnen andere groepen bereiken als zij rustig en respectvol blijven volharden in het weerleggen van indoctrinatie en propaganda. Bovendien bewaren zij daardoor hun eigen geestelijke gezondheid.
Vooral zijn woorden over authentiek waarheidsspreken spraken mij aan. Dat is iets anders dan een absolute waarheid kennen en verkondigen; het is het oprechte zoeken naar de waarheid en dat zo goed mogelijk onder woorden brengen. Want ook critici kunnen het mis hebben. Maar in een eerlijk debat waarin goed onderbouwde, heldere kritiek wordt geleverd, kunnen tegenstanders aan het denken worden gezet en gewekt worden uit de hypnose van het totalitarisme.
Laten we juist in deze tijd dat rustige respectvolle debat blijven voeren. We leven nog niet in een volledig totalitaire samenleving; laten we voorkomen dat we daarnaar afglijden. En bedenk vooral: het gevaarlijkste totalitarisme komt niet bij dissidenten vandaan. Het komt altijd van de machthebbers.
Vond je dit artikel goed? Steun Maaike van Charante via repelsteeltje.backme.org
Op de hoogte blijven van nieuwe artikelen? Volg Maaike op Twitter.
.
